1993 жылы 15 қараша күні Қазақстанның ұлттық валютасы теңге айналымға енді. Содан бері теңгенің долларға шаққандағы құны 100 еседей құлдырады. Ұлттық банктің сол кездегі төрағасы Ғалым Байназаров “айналымға енгелі теңгенің тұрақтанған кезі болмады” дейді. Азаттық экономика ғылымдарының докторы, профессор Ғалым Байназаровтан Қазақстанның қаржы саясаты мен экономикалық ахуалы туралы сұрап білді.
ТЕҢГЕНІҢ АЙНАЛЫМҒА ЕНУІ
Азаттық: Ғалым Байназарұлы, сұхбатқа уақыт тапқаныңызға көп рақмет. Осыдан 32 жыл бұрын ұлттық валюта айналымға енді. Өзіңіз сол кезде ұлттық банк жетекшісі ретінде оған басшылық еткенсіз. Қателеспесем, 1992 жылдың басынан бұған кірістіңіздер. Ал 1993 жылы шілдеде Ресей билігі совет рублін бұрынғы совет территориясы айналымынан шығара бастады. Бұл сол процесті үдетіп жіберді ме? Жылдамырақ шешім қабылдауға тура келді ме сол кезде?
Ғалым Байназаров: 1992 жылы біз теңгені дайындауды бастап кеткенбіз. Себебі бізде әлі ұлттық валюта болған жоқ. Рубль аймағында қалып қойдық. Десе де, егемендік алған кезіміз. 1990 жылы [тәуелсіздік] декларациясы қабылданды. 1991 жылы егемендігіміз жөнінде заң қабылданды. Осыған байланысты біздің бюджет жүйеміз советтің жүйесінен бөлініп кетті. Қазақстан Совет одағының бюджетінен дотация алатын. Қазақстан сол кезде дотацияға тәуелді ел болды деп айта алмаймыз. Сырттан бақылаған көп эксперт солай баяндайды. Ол дұрыс емес. Қазақстанның өз байлығы және табысы өзіне жетті. Бірақ ол кезде одақтың салықтары болды. Түсетін салықтың 60-70 пайызы [Мәскеудегі] одақтың қазынасына құйылып жатты. Сондықтан Совет одағының қаржы министрлігі Қазақстанға дотация беруге мәжбүр болды. Қазақстанды бұл жағынан еш жамандауға қақымыз жоқ.
Ал енді теңгені 1992 жылдың наурыз айынан бастап дайындауға кірістік. Сөйтіп 1992 жылдың қазан айында Ұлыбританияның Harrison&Sons деген компаниясымен келісімге келіп, Лондонда шығаратын болдық. Теңгені баc-аяғы 90 күнде жасап шықтық. Бұған бюджеттен бір тиын қаржы алған жоқпыз. Себебі рубль аймағынан шығу тек экономикалық емес, саяси шешім еді. Сондықтан [сол кездегі президент] Нұрсұлтан Назарбаев бізге теңгені дайындау жобасын өте құпия түрде жүргізуді тапсырды. Тіпті премьер-министр және оның орынбасарлары білген жоқ. Құқық қорғау органдары білмеді. Тек парламент басшысы Серікболсын Әбділдин, ондағы бюджет комитетінің жетекшісі Сауық Тәкежанов, президент Нұрсұлтан Назарбаев және вице-президент Ерік Асанбаев – осы 4 кісі білді. Сосын мен, менің бір орынбасарым және ұлттық банкте құрған шағын жұмыс тобымен бастап кеттік. Сөйтіп жаңа айтқанымдай 90 күнде бітірдік. 1993 жылдың мамыр айында теңгені Қазақстанға алып келдік. Арнайы ұшақпен алып келдік. Лондоннан Ақтау арқылы жаңа маршрут жасалды.
Бірақ біздің үкімет рубль аймағынан шықпаймыз деп отырып алды. Теңге 1993 жылғы 15 қарашада айналымға енді деп айтамыз ғой. 1992 жылдан теңге айналымға енгенге дейін біздің үкімет Ресей билігімен рубльге қатысты жеті рет келісімшартқа отырды. Біз жаңа рубль зонасында қаламыз деп келіссөз жүргізе берді. Бірақ екі жақтың бюджеті бір-бірінен алшақтағаннан кейін рубль аймағында қалу не қалмау мәселесін басқаша шешу керек болды. Оған келіссек, елдегі ақша-қаражат саясатын қайтадан Мәскеуге беруіміз керек болды. Сосын өзіміз қайта құрып жатқан алтын қорымызды да соларға беруіміз керек болды. Бұл егемендіктен айырылу деген сөз. Сондықтан біз бұған әрине қарсы болдық.
Бірақ үкіметтің де рубль аймағында қалуға ұмтылу себебі болды. Бізде сол кезде Қазақстанда 19 мыңдай өнеркәсіп орны болды. Солардың 80 пайыздайы одақтағы өндірістік орындардың еншілес компаниялары еді. Бізде толықтыратын, жартылай шикізат шығарылатын. Ал ол өнім болып тек Ресей жерінде шығарылатын.
Әуелден Совет одағының қаржы министрлігі одақтас мемлекеттер кетіп қалмасын деп мемлекеттік жоспарды солай жасаған ғой. Ресей бізден алатын шикізатты өз территориясынан таба бастады. Саяси алаңда «одақтан кеттік» деп ашық айтса, онда Ресей бізбен байланысты мүлде тоқтатып тастауы мүмкін еді. Үкімет осыдан қорғаншақтап, рубль аймағында қаламыз дегенді қайта-қайта көтеріп, содан дайын тұрған ақшамызды уақытында кіргізе алмадық.
«1992 ЖЫЛЫ ИНФЛЯЦИЯ 3000 ПАЙЫЗ БОЛДЫ»
Азаттық: Кейінгі жылдары Эквадор үкіметі экономикасы құлдырап, валютасы гиперинфляцияға ұшырағаннан кейін өз валютасының орнына АҚШ долларын айналымға енгізу шешімін қабылдады. Сіз айтқан кезеңде Қазақстан билігі тәуелсіздігін алса да, совет рублін пайдаланды. Қазақстан сол кезде қаржы тұрғысынан Мәскеуге қаншалық тәуелді болды?
Ғалым Байназаров: Тәуелділік 100 пайыз болды. Себебі ол кезде ұлттық банк деңгейінде банк әлі жоқ болатын. Біз Мәскеудің қаржы саясатын жүргізіп отырдық. Сондықтан алдымен ұлттық банкті Ресейдің орталық банкінен ажыратып алу керек болды. Ол үшін ұлттық банктің қызметін түгел өзгерту керек еді. Өз егемендігімізге бейімдеп, дербес шешім қабылдай алатын деңгейге көтеруіміз керек болды. Оған оның құрылымын өзгерту қажет еді. Бізде жоқ жаңа мамандарды дайындау керек болды. Мысалы, бізде валюта биржасы, брокер не дилер деген болған жоқ. Екінші деңгейлі банктерді бақылайтын құрылымдар болмады. Міне осыларды табу, дайындау қажет болды.
Оның сыртында егемендігімізге сәйкес бізде норматив база болған жоқ. Тек 1990 жылдың аяғында декларациядан кейін ұлттық банк жөнінде заң қабылданған. Бірақ ол шалажансар заң болды.
Бір айдың ішінде теңгені кіргізуге қажет жұмыстарды жүргіздік. Жамбыл облысында үлкен жерасты қоймамыз болған. Әкелген ақшамыз сол жерде болды. Сол жерден бүкіл облысқа тасыдық. Оның алдында Жапониядан ақша санайтын 500 дана аппарат алып келдік. Қорғауға қажет қару жарақ алдық. Ақшаны тасымалдауға Оңтүстік Кореядан 250 көлік алып бердім.
Біз қазір 10-15 пайыз инфляциядан қорқамыз. Ал 1992 жылы 3000 пайыздай инфляция болды. Ал 1993 жылы 2500 пайыздай болды. Сонда екі жылда барлық дүние мүлік 52 есе қымбаттап кетті. Бұл үлкен дағдарыс әкелді. Керемет табыс тауып отырған мекемелердің қаражаты сол бағаның өсуіне жете алмай қалды. Сондықтан оларды қолдау мәселесі біздің қолымызда тұрды. Ұлттық банк болмаса, бюджет оларды қолдамаса, онда олар құрдымға кететін болды. Біздің алдымызда бүкіл экономика дефолтқа кетіп қалу қаупі тұрды.
Азаттық: Теңге айналымға енген кезде қоғамның оған сенімі қандай болды? Қолданыстағы валютаны алмастыруға қатысты тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін сіздерде қандай монетарлық шешімдер жүзеге асырылды?
Ғалым Байназаров: Өте дұрыс сұрақ. Совет дәуіріндегі рубльге 1991 жылдың аяғына қарай сенім жоғалды. Өйткені инфляция күшейді. Ресей Егор Гайдар бастаған монетаристер билікке келді. Олар бағаны бетімен қоя берді. Оны [экономика ғылымында] “шоковая терапия” дейді. Оны жасау үшін бюджетте және алтын қорында резерв болуы керек еді. Бірақ олар “біз жылдам жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуіміз керек” деген оймен әрекет етіп, одақты үлкен қауіпті дағдарысқа алып келді. Осындай кезде совет дәуіріндегі рубльге қандай сенім болады?!
Ресей өзінің жаңа рублін 1993 жылы 26 маусым күні енгізді. Сосын олар “бұрынғы совет дәуірінде шыққан рубль қыркүйектің 20-на шейін заңды валюта саналады. Ал одан кейін ол заңсыз болып есептеледі” деген мәлімдеме жасады.
Біз рубль аймағында қаламыз деп, тек совет дәуіріндегі рубльмен қалдық. Ал қыркүйектің 20-нан кейін біз заңсыз ақшаның астында қалдық. Сөйтіп бізге барлық одақтас республикалардан вагон-вагон “ағаш ақша” келіп, дүние-мүлкіміз сыртқа ағып кетіп жатты. Біздің үкіметіміздің ең жиіркенішті саясаты осындай жағдайға алып келді.
Сосын президентке тағы да “бұл мәселеден шығудың ешқандай жолы жоқ” деп айттық. Қалай болса да, мамырдың басында әкеліп қойған теңгені шығару керек, дедік. Тәуекел етіп, бел буу керек дедік. Сосын ол кісі бәрін түсінді. Үкімет пен бізді жинап, жиналыс өткізді. Маған «дайындықты бір айда аяқтаңдар» деп тапсырма берді. Бір айдың ішінде теңгені кіргізуге қажет жұмыстарды жүргіздік. Жамбыл облысында үлкен жерасты қоймамыз болған. Әкелген ақшамыз сол жерде болды. Сол жерден бүкіл облысқа тасыдық. Оның алдында Жапониядан ақша санайтын 500 дана аппарат алып келдік. Қорғауға қажет қару жарақ алдық. Ақшаны тасымалдауға Оңтүстік Кореядан 250 көлік алып бердім. Міне осының арқасында 15 қараша күні теңге айналымға енді.
Сол кезде совет рублін теңгеге айырбастауымыз керек болды. Оның кросс-курсын анықтауымыз керек еді. Оны анықтауға премьер-министр жетекшілігімен комиссия құрылды. Мен оның мүшесі болдым. Құрамында Дәулет Сембаев, Ерік Асанбаев және Сауық Тәкежанов та болды. Қателеспесем, жеті адам болдық. Сол мемлекеттік комиссия 10 күндей қызмет етті. Ең даулы мәселе теңгенің курсына қатысты болды. Біз “теңге совет дәуірінің 1000 рубліне тең деп кіргізейік дедік. Өйткені сол кездегі инфляция 900 пайыздың үстінде болды. Валютаны қарашаның ортасында енгізіп тұрмыз ғой. Жыл бітуіне 1,5 ай қалды. Қазір Ресей орталық банкінің дерегін қарасаңыз, 1993 жылдың жылдық инфляциясы 1000 пайыз болды. Ағылшынның Пейн деген профессоры болды, біз мұны соған есептеткенбіз. Бірақ үкімет 1 теңгені 500 рубльге теңестіріп кіргіземіз деді. Үкімет өкілдері “арамызда орыс халқы көп, олар рубльді аңсап, одан бас тартқысы келмей қалуы мүмкін. Сол әлеуметтік жағын ескеруіміз керек” деді. Қарсы болған жалғыз мен болдым. Үкімет өзі дауысқа салып, өз ұсынысын өткізді. Міне осы кросс-курстың кесірі теңгенің енген бетте құлдырауына алып келді. Теңгені, әрине, біздің халық үлкен қуанышпен қарсы алды. Бірақ теңгеге әлі үлкен сенім болған жоқ.
«ДОЛЛАР ӘРІ КЕТКЕНДЕ 200-250 ТЕҢГЕДЕН АСПАУЫ КЕРЕК»
Азаттық: Теңгенің құнсыздануын қалай реттедіңіздер? Қандай шешімдер арқылы оны тұрақтандыруға тырыстыңыздар?
Ғалым Байназаров: Теңге әлі тұрақтанған жоқ. Теңге тұрақтанды деп қай кезеңді айта аласың? Теңге айналымға енгеннен бастап тұрақтанған емес. Себебі теңгені тұрақтандыратын саясат жоқ. Бұл – соның кесірі. Ал біздің кезеңде теңгенің құнсыздануын тежеу үшін алтын қорын ұлғайта бастадық. Оны нөлден құрдық. Мысалы, мен ұлттық банкке төраға болып келгенде, банк кассасында екі бөлек алтын жатыр еді. Барлығы – 64 келі. Мен қызметтен 1993 жылдың соңында кеттім. Соған дейін 700 миллион долларға тең алтын қорын жинадық. Қорда 20 тоннадай алтын болды. Қолда бар валютаға бір жылда 650 тоннадай күміс сатып алдық. Оны бюджет қорынан емес, ұлттық банк табысы есебінен жүзеге асырдық. 1993 жылдың аяғына шейін теңгенің бағамын осыған байланыстырып, реттеуге тырыстық.
Ал мен кеткеннен кейін Сембаев келді, Жандосов, Марченко, барлығы монетаристер, технократтар болды. Ол жігіттер мені кешірер, бұлар сол монетаризм теориясына негіздеді де, теңгені еркін айналымға қоя беру керек деп білді. Міне осы бағытта жұмыс істеп, теңге өз бетімен кетті. Қазір теңгенің курсына заң бойынша билік жүйесінде ешкім жауап бермейді. 1993 жылы қабылданған заң 1995 жылы жойылып кетті. Осыған байланысты нормативтік база қайта өзгерді. Қазір анықтап қарасаңыз, онда теңге бағасының құлдилауына жауап беретін ешқандай бап жоқ. Жауапкершілік еш жерінде қарастырылмаған.
Теңгені 1993 жылы қарашаның 15-інде [1 АҚШ долларға шаққандағы құны] 4,75 деп кіргіздік. Қазір 540-550 теңге маңайында тұр ғой. Сонда жүз есе арзандап тұр. Бұл Қазақстан экономикасының күшіне байланыссыз нәрсе. Ел экономикасының қуатын есептейтін болсақ, доллар әрі кеткенде 200-250 теңгеден аспауы керек.
Азаттық: Не үшін олай деп ойлайсыз?
Ғалым Байназаров: Себебі теңге 100 есе құнсызданып тұр. Ал экономика 1990-жылдармен салыстырғанда доллармен есептегенде 7 есе өскен. Сонда бізде өсім бар, ал ұлттық валютамыздың бағамы түсіп жатыр. Неге?! Өсім болған жерде, валюта бұлай құлдилап құламауы керек. Бұл – үлкен проблема.
Қазір парламентте жаңа заң қаралып жатыр. Соны пайдаланып, бүкіл нормативтік базаны өзгерту керек.
«ІШКИІМ ДЕ, СЫРТ КИІМ ДЕ ШЫҒАРМАЙМЫЗ»
Азаттық: Бірақ валюта құнсызданбауы мүмкін емес қой. Инфляцияны нөл пайызға түсірсеңіз, онда экономикалық өсім болмайды ғой?
Ғалым Байназаров: Экономикалық өсімді инфляцияға байланыстырмау керек. Инфляцияға байланыстырылған өсім, ол – жалаң өсім. Ол – жеке сектордың қалтасына түсетін өсім. Инфляция өссе, азаматтардың жалақысы да, зейнетақысы да, табысы да өсуі керек. Егер бұлардың арасында үлкен айырмашылық болса, сіздің өсіміңіз “жалған” (туфтовый сөзін қолданады – ред.) болады. Ол спекулятив өсім деген сөз.
Бізде инфляция неге пайда болады? Ол ақшаның көптігінен пайда болып жатқан жоқ. Оның басқа себептері бар. Монетарлық теория бойынша, инфляция айналымда ақша заттың құнынан көп болса ғана пайда болуға тиіс. Ал бізде керісінше, ішкі саудаға беретін тауар ұсынысы жоқтың қасы. Барлығы импортталады. Сіздің аяқкиіміңіз, үстіңіздегі киім, бәрі, 95-96 пайызы импортпен келеді. Сіз ішіп отырған тамақтың, мысалы, ет бұйымдарының 30 пайызы импортталады. Сүт өнімдерінің 20 пайызы шетелден келеді. Совет үкіметінің валютасы кезінде неге мықты болды?! 1990 жылы совет рублінің долларға шаққандағы құны 1,61 доллар болды. Себебі тамақ өнімдерін импорттаған жоқпыз. Біз керісінше 230 мың тоннаға шейін экспортқа ет шығардық.
Кейінгі монетарлық саясат ішкі өнімді жеп қойды. Жеңіл өнеркәсіп бұрын 16 пайыз болған. Қазір ол екі-ақ пайыз. Біз құрылысқа не басқа да салаларға қажет арнайы киімнен басқасын шығармаймыз. Өзімізде шығатын ішкиім де, сырт киім де жоқ. Ал өзіміз мұнай шығаратын елміз деп мақтанамыз. Бұл мақтануға тұратын нарсе ме? Бұл – үлкен трагедия.
Инфляцияны таргеттеуге 2014 жылдан бастап біржола көштік. Осыған байланысты жыл сайын инфляцияның көлемі мынадай болады деп үкіметпен қосылып халыққа жариялаймыз. Содан бері 10 жыл өтті. Сол он жылдың көрсеткіші қандай? Мысалы, 2016-20 жылдары инфляция 4,6 пайыздан аспайды деп жариялады. Ал ол орта есеппен 7,5 пайыз болды. Орындалмай қалды. Ал 2021 жылы 4,6 пайыз болады деді, шын мәнінде 8,4 пайыз болды. 2022 жылы 13-15 пайыз болады деді, ал ол 20,1 пайыз болды. 2023 жылы 7,5-9,5 пайыз деді, ол 9,8 пайыз болды. Ал 2024 жылы 6,8 пайыз деді, ол 8,6 пайыздан түспеді. 10 жылдың ішінде жұртқа айтқан деңгейге бірде-бір рет жете алмадық. Яғни қазіргі жүргізіліп жатқан ақша-қаражат саясаты нәтиже бермей отыр.
Әрине, бұл ұлттық банк басшыларының нашарлығынан деп айта алмаймыз. Тимур Сүлейменов өте білімді, тәуір жігіт, экономиканы жақсы біледі. Қазір де жаман басшылық жасап отырған жоқ. Бірақ қазіргі экономиканың құрылымы, жүйесі, нормативті базасы осындай. 2015 жылы өзгерген ұлттық банк туралы заңында “Ұлттық банктің негізгі мақсаты – бағаны тұрақтандыру” дейді. Бұрын экономиканың өсуіне ықпал етеді деген сөздер болған. Ол алынып қалды.
Қазір нарықта 300-400 мыңдай шағын және орта бизнес субъекті жұмыс істейді. Оның қайсысының қасында Ұлттық банк тұра алады? Қайсысының сол бағасын реттей алады? Оның қолында ақша көлемін азайту не көбейту тетігі ғана бар.
Бізде инфляция ақшаның көптігінен емес. Ол экономиканың тиісті тауар мен қызмет түрін бере алмай отырғанының кесірінен. Осындай жағдайда ұлттық банк тек базалық мөлшерлемені көтеріп, инфляцияны жеңе ала ма? Жеңе алмайды. Инфляцияны 2015 жылдан 2024 жылға дейін жеңе алмадық қой. Ақша-қаржы саясатын өзгертпесек, осы үрдіс әрі қарай жалғасады. Ұлттық банк мұны сол бұрынғысынша істеуге міндетті өйткені заңда солай жазылған. Сондықтан заңды түбегейлі өзгертіп, ұлттық банктің алдына экономиканы қолдау сияқты басқа міндеттер қоюымыз керек.
Енді халықаралық тәжірибеге қарайықшы. 90-жылдары Қытай экономикасы бұрынғы одақтікінен әлдеқайда төмен болатын, ол 30 жылдың ішінде қалай өсті? Себебі оның банктері біздегідей пайда қумайды. Олар ең алдымен экономикаға, халықтың жағдайына қарайды. Біз, монетаристер, халықтың жағдайына қарамаймыз.
Жалпы нарықтық экономика теориясы бойынша, монетаризм халықтың жағдайына ешқашан қарамайды. Өйткені, жеке меншік – халықтың әлеуметтік мәселесін шешпейтін жүйе. Ол тек бюджет арқылы, үкімет арқылы ғана шешілетін нәрсе. Мәселен, сіздің өнеркәсібіңіз болса, сіз үшін зейнеткер неше зейнетақы алатыны маңызды емес. Ол үшін үкімет бар, соны сол ойлауы керек.
Қытай неге басып озып отыр? Ол елде екінші деңгейлі банктер арасында мемлекеттік банктер бар. Олар жалпы ел бойынша кредит портфелінің 70-80%-ын ұстап отыр. Олар біздің екінші деңгейлі банктер сияқты пайда қумайды. Олар әрі кеткенде 5% ғана үстеме қосады, бұл өздерінің ішім-жеміне жетеді. Ешкімнен кем емес. Есесіне олар арзан кредит беріп, экономиканы көтеріп отыр. Қазір Қытайда осындай бес банк бар. Олар агроөнеркәсіп, ауылшаруашылық, құрылыс, өнеркәсіп банктері. Әрқайсысының активі 5 триллион доллар. Яғни мемлекеттік банктер қолында 25 триллион ақша бар. Олар өспей қайда барады?
Нарықтық экономиканы өсіретін ұлттық банктің мөлшерлемесі де, инфляциямен күрес те емес. Мәселе сол экономикаға ақша беру, ақша ұсынысын жасай алуда. Оны төкпей-шашпай дұрыс пайдаланып, валюта биржасына жүгіріп, ұлттық валюта құнын түсірмей, оның орнына міндетті түрде ауыл шаруашылығына, өнеркәсіп орындарына беру керек.
Мәселен Германияны қарайық. Өнім өндірісі жылына 2-3% өсім береді, бұл - олар үшін өте үлкен көрсеткіш. Елдің кредит кеңістігінің 40-50 пайызы - мемлекеттік банктер. Ол мемлекеттік банктер жергілікті кәсіпкерлерге 2-3% мөлшермен кредит береді. Міне, соның арқасында Германия азық-түлік, электроника сияқты өнімдерін экспорт жасайды. Сондықтан біз нарықтық экономика жүйесінде отырып-ақ жаңа банктік архитектура жасауымыз керек. Ал біз жекеменшік банктерді ғана сүйемелдеп отырмыз.
«БІЗДЕ СПЕКУЛЯТИВ ЭКОНОМИКА ҚАЛЫПТАСҚАН»
Азаттық: Сіздіңше, Қазақстанға социалистік қаржы жүйесі тиімді ма еді, әлде капиталистік еркін нарық жүйесі ме? Айтқым келгені, сізге үкіметтің экономикаға белсене араласуын қолдаған Джон Мейнард Кейнс жақын ба, әлде еркін нарық теориясын құптаған Фридрих вон Хайек пе?
Ғалым Байназаров: Қытайда да, АҚШ-та да өнім көлемі шамалас, соған қарамастан Қытай экономикасы жыл сайын 6 пайыздай өсім көрсетіп отыр, ал АҚШ-та бұдан әлдеқайда төмен.
Азаттық: Бірақ Қытай экономикасы да 90-жылдардан бастап ақырында қарқынын бәсеңдетіп келе жатқанын байқамайсыз ба?
Ғалым Байназаров: Иә, түсіп келе жатыр. Өйткені қазір экономикаға саясат араласып келе жатыр. Осының үлкен әсері бар. [АҚШ президенті Дональд] Трамп қазір сауда соғысты бастады. Қазір мұнайдың нарықтық құны биржаларда анықталмайды, ол Трамптың шешіміне байланысты. Әрине, Қытайға да сыртқы күштер әсер етеді. Оның экспорты сәл азаяды. Бірақ ол стагнация емес.
Совет дәуірінде жоспарлы экономика Германияны жеңуге күші жетті ғой. Совет үкіметінің кезіндегі социализм жаман ба сіздің ойыңызша? Қалай ойлайсыз?
Азаттық: Жеке көзқарасымды сұрасаңыз, еркін нарық экономикасы теориясы жақынырақ сияқты.
Ғалым Байназаров: Еркін нарыққа кірдік, қазір үкіметтің қолында өндірістің тек 7% ғана бар, қалған 93 пайыз қайда? Қазір оңып тұрған қай жеріміз бар?
Азаттық: Ол менеджменттің тиімді-тиімсіз шешімдерінен шығар?
Ғалым Байназаров: Жоқ, мәселе менеджментте емес. Қазіргі басшылықта істеп жатқан экономистердің деңгейі төмен емес. Көпшілігі шетелде оқыған. Бірақ біздің зейнетақымыз неге Америкадан, Қытайдан төмен? Қытай кейінгі 10 жыл ішінде жан басына шаққандағы табысты 1200 долларға жеткізді. Біздің табысымыз әрі кеткенде 500-600 доллардан асқан жоқ.
Біз үкіметтің қолына басқа қару, басқа жүйе беруіміз керек. Сөйтіп [президент Қасым-Жомарт] Тоқаев айтып отырған 2029 жылға дейін ішкі жалпы өнімді екі есе көтеріп, экономика өсімін 6-7%-дан кем болмауын қамтамасыз етуіміз керек. Ол кісінің мұны айтқанына үш жыл болыпты. Үш жылда қандай деңгейде өсіп келе жатырмыз? 5%-дан аса алмай тұрмыз. Қазіргі жүйе өсімді 6%-ға ешқашан көтере алмайды. Біздің ішкі жалпы өнім тек қана спекулятив баға өсімімен, яғни теңгенің бағасымен өсуі мүмкін. Бізге долларлық бағамен өсім керек. Өйткені, қазіргі теңгеге ешқандай сенім жоқ. Біздің монетарлық саясаттың кесірінен теңге жүз есе құлдыраған. Осындай бай елде неге біздің валютамыз жүз есе құлдырайды? Бұл – фантастикалық жағдай.
Азаттық: Қайтадан өз тақырыбымызға оралсақ. Жаңа 1993 жылғы бір шешімді Назарбаев үкіметінің ең тиімсіз шешімі деп айттыңыз. Теңге айналымға енгізілгеннен бастап Назарбаев дәуірі біткенге дейін Қазақстандағы қаржы саясатында тиімді шешімдер болды ма?
Ғалым Байназаров: Ешқандай тиімді шешім болған жоқ. Бұрын бізде басқа ақша-қаржы саясаты болды. 2015 жылдан бастап таргеттелген инфляция деген жаңа ақша-қаржы саясаты енгізілді, ұлттық банктің мақсаты өзгеріп кетті. Мұны жақсы саясат деп айта алмаймын. Кредиттеу коэффициенті 120-130% болса ұлттық банк инфляциямен күресе алады. Ал бізде бұл көрсеткіш 30%-дан аспайды. Бізде керісінше үлкен ақша тапшылығы бар.
Дүниежүзілік банктің жүргізген зерттеуі бойынша 2020 жылдың қорытындысы бойынша, әлем экономикасы 51% көлемінде кредиттелген. Ал бізде бұл 30 пайыз ғана. Ал Қытайда бұл көрсеткіш 180%, сондықтан Қытай өсіп тұр. Кредиттің көлемі экономика көлемінен 80% үлкен. Бірақ ақша тасқыны үлкен болса да, инфляция жоқ десе болады, бар-жоғы 2,5% инфляция. Ал біз айналымға ақшаны қаншалық көп берсек, инфляция соншалық көп болады деп шошимыз. Өйткені кәсіпкерлер теңгеге сенбей, доллар сатып алады. Сөйтіп оны шетелге береді. Демек спекулятив операция өндірістегі тапқан табысынан да артық табыс әкеледі. Сондықтан бұл мәселе жойылмай, біз дамымаймыз.
Азаттық: Ұлттық банктің міндетіне тоқталсақ деп едім. Мысалы, ұлттық банк әлі күнге дейін қажет болған кезде валюта нарығына интервенция жасайды. Мысалы, соңғы рет шілде айында 126 миллион долларды сатып, теңгеге сұранысты жасанды түрде арттыруға тырысқан. Қазақстанда теңгеге сұраныс табиғи түрде артатын кезге жету үшін не істеу керек? Жаңағы сіз айтқан жүйе қандай болу керек?
Ғалым Байназаров: Интервенцияны ұлттық банк дұрыс жасап отыр. Өйткені, тек монетарлық теорияға сүйенудің сыртында үлкен саясат – халықтың жағдайы бар. Шындап келгенде, теңге қанша құласа, халықтың табысы сонша өсуі керек. Себебі біздің қалтамыздағы ақша құнсызданып жатыр. Киген киіміміз, ішетін тамағымыз - барлығы импорт. Сондықтан біз теңгеден гөрі долларға тәуелдіміз, доллар бізге теңгеден 100 есе құнды. Теңге құлдыраған сайын инфляция да артады. Бұдан біз құтыла алмаймыз, себебі ішкі сұранысты қанағаттандыруға беріп жатқан өніміміздің көлемі аз. Ұлттық банк халықтың арқасына тым батып кетпеуі үшін жасап жатыр.
Ұлттық банктің, үкіметтің сыртында халық сайлаған президент отыр. Сондықтан ол қалай болғанда да халықтың пайдасын ойлауға міндетті. Ертең халық көшеге шығып кетсе, оған кім жауап береді? Халық кімнен сұрайды? Ең алдымен президенттен сұрайды. Сондықтан Ұлттық банк қатты наразылық тудырмау үшін осыған барып отыр. Бұл – экономикалық заңдылық емес, саяси мәселе. Біз 2029 жылға қарай Тоқаев айтып отырған ішкі жалпы өнімді екі еселеуге жете алмаймыз. Оған жеткізбейді де, себебі бізде спекулятив экономика қалыптасқан. Инфляция деген алдамшы шеңберден шыға алмаймыз.
Сондықтан алдымен экономикалық мақсатты өзгертуіміз керек. Ең бірінші көрсеткіш халықтың тұрмыс жағдайы болу тиіс. Экономика, қаржы саясатын, ішкі жалпы өнімді өсіруді осыған бағындыруымыз керек. Қазір бізде 1 миллион адам азық-түлікті минимум деңгейден аз тұтынады. Осындай бай елде 1 миллион адам қайыршы жағдайында өмір сүреді. Осыған қандай жауап бар бізде? Жоқ, бұған жауап болмайды. Себебі қазіргі жүйе осылай ғана жұмыс істейді. Басқаға олардың мүмкіндігі жетпейді. Сондықтан үкіметке бюджеттен бөлек құрал беру керек.
Мысалы, біз жылына 130 тоннадай алтын шығарамыз. Дүниежүзіндегі ең тұрақты валюта – алтын, тіпті доллар да онымен теңесе алмайды. Біз осы алтынды неге құрал жасамаймыз? Оны бес-алты адам ғана шығарады. Оның 80 пайызын шетелдік компаниялар шығарады, қалған 20 пайызы бұрынғы ағамыздың отбасы айналасындағы адамдар (экс-президент Нұрсұлтан Назарбаев – ред.). Міне, сөйтіп біз алтынды жекеге, нарықтық экономикаға беріп қойдық.
Олар не істеп жатыр? Алтын түгелімен шетелге кетіп жатыр, яғни сатып жіберіп жатыр. Ал дүниежүзіндегі барлық елдер қазіргі сауда соғысы жүріп жатқан алмағайып заманда жанталасып алтын сатып алып жатыр. Қазір Қытай 2300 тоннадай алтын жинады. Ресей 2015 жылы 2400 тоннадай алтын жинаған. Ал бізде 311-ақ тонна ғана қалды. Ол Ұлттық банктің қолында. 1990 жылдардан бері 2400 тоннадай алтын шығардық. Содан ұстап қалғанымыз 300 тоннадай. Қалған алтын шетке кетіп қалды. Неге кетті ол? Жаңағы Американың долларын алу үшін кетті. Ал оның өзі 30 жыл ішінде 40 пайызға төмендеп кетті. Алтынды шетелге жіберуді тоқтатып, үкімет оны түгел өзінде қалдыруы керек. Алтынмен қорғалатын облигация шығаруы тиіс. Ал одан түсетін ақшаны экономикаға беру керек.
Мәселен, біздің Ұлттық қордың 90 пайыздайы Америкаға және басқа елдерге жұмыс істеп жатыр. Неге? Біз «экономиканы көтеру үшін елімізде ақша жоқ» дейміз. Бізде ақша өте көп. Қазірдің өзінде доллармен есептегенде 470 миллиардтай ақшамыз бар. Бірақ ол шетелге жұмыс істеп тұр. Мұны өзгертуіміз керек. Шетелге ақша салуды қою қажет. Бұл ұсынысты президентке, үкіметке жазғанмын, олар қарап жатыр, бірақ әлі нақты шешімге келген жоқ.
«КІП-КІШКЕНТАЙ ЕЛ БОЛЫП АМЕРИКАНЫ ЖАРЫЛҚАП ОТЫРМЫЗ БА?»
Азаттық: Сіз шетелге жұмыс істеп жатыр деген біздің қаражат шет мемлекеттердің мемлекеттік облигацияларына Қазақстан құйған ақша ғой. Ол бүкіл әлемдік экономикалық жүйенің бір бөлігі емес пе? Тіпті Қытайдың өзі АҚШ-тың мемлекеттік облигацияларының eң көп бөлігін сатып алған жоқ па?
Ғалым Байназаров: Қытай кім, Қазақстан кім? Қытай – әлемдегі нөмірі бірінші ел. Қазақстанның ішкі жалпы өнімі қазіргі дүниежүзілік ішкі жалпы өнімінің 2,5 пайызы ғана. Бізбен кім санасады? Біз кімбіз? Американың президенті Қазақстанның саясатымен санаса ма? Жоқ, санаспайды. Еуропа бізбен санаса ма? Жоқ, санаспайды. Сол дүниежүзілік қауымдастықтың жақсы мүшесі болу үшін біздің ішкі жалпы өнім көлемі кемінде 1 триллион болуы керек. Онсыз сен ешкім емессің. Ал халық санын 20 емес, 40 миллионға жеткізуіміз керек. Сонда ғана сен көшелі елсің. Сонда ғана сенде қажет деңгейдегі ішкі сұраныс пайда болады. Онсыз Қазақстан картадағы жай ғана ел. Басқа ештеңе де емес. Осындай кіп-кішкентай болып біз Американы жарылқап отырмыз ба? Біздің Ұлттық қордан беріп отырған 60 миллиардымыз Америка үшін түк емес, әншейін тиын-тебен.
Азаттық: Ұлттық қордың қанша пайызы шетелдік облигацияларда?
Ғалым Байназаров: 90 пайызы. Ол 2023 жылы 60 миллиард доллардай, 2024 жылы 59 миллиард шетелде жұмыс істеді. Ал біздің зейнетақы қорындағы қаржының 30-40 пайызы шетелде жұмыс істейді. Бұл біздің өз экономикамызға сенбейтінімізді көрсетеді. Шенеуніктер «Қазақстан экономикасына салсақ, бұл ақша жоғалып кетеді» деп ойлайды. Бәрі жемқор емес, дегенмен көбі шетелдің экономикасына ақша құйғанда бұлардың да қалтасына қомақты ақша түседі. Бұл жерде жемқорлық та бар.
Себебі біздің ақшаны шетелдің экономикасына салған кезде толып жатқан заңгерлік компанияларды жалдаймыз. Сол арқылы қалтаға ақша түсіру қиын емес. Оны ел ішінде жасасақ, көзге көрініп қалады.
Азаттық: Дәл осы ұлттық қорға қатысты тағы бір сұрақ. Кейінгі жылдары, мысалы, Қазақстан бюджет дефициті ұлғайып, болашақ ұрпаққа деп құрылған Ұлттық қордан қаржы алу көбейді. Трансферт жыл сайын өсіп келе жатыр. Сіздіңше бұл нені білдіреді? Үкіметте бюджетті тұрақтандырудың бұдан басқа жолы бар ма?
Ғалым Байназаров: Қазір бюджетті тұрақтандырудың бұдан басқа жолы жоқ. Себебі президент үкіметтің алдына экономика өсімін 6-7% ету керек, 2029 жылға дейін ішкі жалпы өнім көлемін екі есе ұлғайтуымыз керек деген үлкен мақсаттар қойып отыр. Бұл - үлкен стратегия.
Сосын президент жолдауларында халықтың әл-ауқатын жақсартуды қайта-қайта айтып жатыр. Бірақ ол да ойдағыдай өспей тұр. Осыларды дұрыстау үшін үкімет бір қимыл жасауы керек. Ол үшін үкімет «даму бюджетін» жасайды. Оған салатын қаржы 4-5 триллионнан кем болмауы керек. Оны тек қана Ұлттық қордан ала аламыз. Салық және басқа бюджет кірістері бұған жетпейді. Сондықтан үкімет амалсыздан осындай жағдайға барады. Бұл сауатсыздық не басқа мәселе емес. Үкімет қазіргі жағдайда мұны дұрыс істеп отыр.
«ҰЛТТЫҚ БАНКТІ ПАРЛАМЕНТ ҚАРАМАҒЫНА БЕРУ КЕРЕК»
Азаттық: Ұлттық банк жақында инфляцияны төмендету үшін пайыз мөлшерлемесін 18%-ға өсірді. Көп өтпей, үкімет жанармай мен коммуналдық төлем бағасын өсіруге мораторий жариялады. Бұл екі әрекет бір-біріне қайшы келмей ме? Сіздіңше мұндай шешімдерді үкімет ұлттық банкпен ақылдасып отырып шешуі керек емес пе?
Ғалым Байназаров: Бұл - фискалдық және ақша-қаражат саясаты арасындағы кереғарлық. Президент мұны жыл сайын жолдауында айтып келе жатыр. Бұл шешілмейтін мәселе. Себебі инфляция көтерілгенде Тимур Сүлейменовтің пайыздық мөлшерлемені көтермеуге қақысы жоқ. Ол заңда солай жазылған. Оны істемесе, ертең одан «неге жасамадың?» деп сұрайды. Бұған қоса заңда «Ұлттық банк тұрақты баға саясатына жауапты» деп жазылған.
Ал үкімет ше? Шетелден оқып келген болсаңыз «әлеуметтік маңызы бар тауарға шекті баға» деген бар. Ол АҚШ-та да, Францияда да, Германия мен Британияда да бар. Оны көп жарияламайды, ешкім ол туралы айтпайды, журналистерге де бермейді. Бірақ оны сақтайды. Баға сол межеден асып кетсе, «спекулятив баға болады. Оны үкімет зерттеп, тексеруі керек. Басқа елдерде соның барлығын жасайды.
Оны Бектенов үкіметі қолданып отыр. Біздің жағдайымызда бұл – өте дұрыс жасалып отырған нәрсе. Үкімет ешқандай жаңа құрал таппаса, теңгенің құны төмендейді, инфляция өседі. Оның сыртында салықты өсіріп жатырмыз. Ол келесі жылғы инфляция көзінің бірі - сол салық. Сондықтан салықты дұрыстап өсіру үшін де үкіметке уақыт керек сияқты. Жаңа салық кодексін енгізу үшін маңдай терді төгіп, көп нәрсе жасау керек, жылдам шешілетін мәселе толып жатыр. Халықтың көзін ашып, түсіндіру қажет.
Азаттық: АҚШ-та Дональд Трамп экономиканы ынталандыру үшін федералдық резервтен пайыз мөлшерлемесін түсіруді талап етті. Ал федералдық резерв басшысы Джером Пауэлл инфляцияны төмендету маңызды деп оны түсіруге асықпай отыр. Трамп тіпті оны орнынан алуға да талпынып көрді. Бірақ әзірге қолынан келген жоқ. Қазақстан Ұлттық банкі қазақ билігінен қаншалық тәуелсіз әрекет етеді?
Ғалым Байназаров: Ұлттық банк тек қана президентке тәуелді. Кей жағдайларда ғана президент әкімшілігінің жетекшісі алдында есеп береді. Яғни тек екі адамның алдында ғана жауапты, олар парламентке де жауап бермейді. Сондықтан Ұлттық банк тәуелсіздігі үлкен деңгейде. Мұны қарау керек сияқты. Биліктің бір бөлігін парламентке беру керек дегенді айтып жүрміз ғой, ол үшін Конституцияға шамалы өзгерістер де енгізілді. Қазір бір палаталы парламент болады деп жатыр. Мүмкін келешекте Қазақстанға парламенттік республика керек шығар. Сол кезде Ұлттық банктің бағыну мәселесін қайта қарауымыз керек. Мысалы, 1993 жылы біз президентке де, жоғарғы кеңеске де бағындық. Сондай екі бірдей билік институына бағынышты болдық. Бұдан ұтпасақ, ұтылған жоқпыз.
Парламенттік республикаға аяқ басып, парламентті күшейтетін болсақ, Ұлттық банкті парламент қармағына беру тиімді болды деп ойлаймын. Бұл – керек нәрселердің бірі. Себебі қалай болғанда да парламент депутаттарын «халық қалаулылары» деп бекер атамайды. Онда халық мүддесі көбірек айтылады. Халықтың мүддесін көздемей, бірыңғай нарықтық жолмен кете берсек, онда біз өспейміз, керісінше өшеміз.
«ТЕҢГЕНІ, ОНЫҢ АТЫН МІНДЕТТІ ТҮРДЕ САҚТАУЫМЫЗ КЕРЕК»
Азаттық: Қазіргі жас макроэкономистер мен қаржы саласын реттеуші азаматтарға өз тәжірибеңізден қандай үш кеңес бере аласыз?
Ғалым Байназаров: Олар – жоғары дәрежеде сауатты мамандар. Біріншіден, олар «біз қандай қоғамда өмір сүріп жатырмыз?» деген сұраққа ойлануы керек. Біз қандай экономикалық модельді құрдық? Біз Қазақстанда нағыз ультракапитализм құрдық, 90 пайыздан астам экономика жеке меншікте, үкіметтің қолында бюджеттен басқа ештеңе жоқ десе болады. Қандай экономикалық модельге келдік? Бұл Қазақстан халқына не беріп жатыр? Мемлекет бізге не үшін керек? Экономика не үшін керек? Халқы үшін бе, әлде басқару жүйесіне ғана керек пе? Міне, осы мәселелерге көңіл аударуы керек. Үшіншісінің керегі жоқ, осы екі мәселені тарқатса болды.
Азаттық: Теңгенің айналымға енгеніне 40 жыл толатын 2033 жылы елдің қаржы саясатында қандай мақсат орындалғанын қалар едіңіз?
Ғалым Байназаров: Біріншіден біз қандай ел болайық, қандай қоғам құрмайық, теңгені сақтауымыз керек. Теңге – экономикалық егемендігіміздің тірегі, оның символы. Егер теңгеден айырылсақ, онда экономикалық егемендіктен де, елдік егемендіктен де айрыламыз. Теңгені, оның атын міндетті түрде сақтау керек. Қазір цифрлы теңге шығып жатыр ғой. Ұлттық банкке «оны басқа атпен атап жібермеңдер» дегенбіз. Олар пікірге құлақ түрді, «цифрлық теңге» атын сақтады. Валютаның қандай түрі болса да теңге сақталуы керек. Онсыз Қазақстан өзін жоғалтады.
Азаттық: Уақыт бөлгеніңізге рахмет!
